ฉากที่ ‘เนวิน’ บัญชาให้ ‘ชาวบุรีรัมย์’ มากกว่าสามหมื่นคนที่สนามฟุตบอลช้างอารีน่า ส่งเสียงเชียร์ว่า “ลุงตู่สู้ๆ” และทนแดดแรงจัด เพื่อแลกงบหมื่นล้าน ยังติดตาตรึงใจมาจนถึงบัดนี้ รุ่นน้องท่านหนึ่งของผม ตั้งข้อสังเกตว่า ภาพแบบนี้ ยากที่จะเกิดขึ้นในจังหวัดบ้านเกิดของตัวเขาเอง 

เมื่อย้อนคิดถึงประโยคนี้ ก็นึกถึง จังหวัดขอนแก่น บ้านเกิดของผม ซึ่ง ณ เวลานี้ คงไม่มี “ผู้นำทางการเมือง” คนใด จะสามารถระดมคน บัญชาคน ครองใจคน ได้อย่าง “เนวิน ชิดชอบ” 

ทุกครั้งที่นั่งอ่านวิจัย/วิทยานิพนธ์ ที่อธิบายถึงปัจจัยที่ทำให้ ‘ผู้นำทางการเมือง’ คนหนึ่ง สามารถครองใจคนในจังหวัดนั้นๆได้ ถือเป็นของน่าตื่นตาตื่นใจอย่างมาก เพราะปัจจัยที่ทำให้สามารถครองใจคนได้ในแต่ละพื้นที่ไม่เหมือนกัน

เปิดวิจัย สร้าง บรรหารบุรี-คุณปลื้มบุรี

หนังสือของโยชิโนริ นิชิซากิ, Political Authority and Provincial Identity in Thailand: The Making of Banharn-buri (Cornell Southeast Asia Program Publications, 2011; สิทธิอำนาจทางการเมืองกับเอกลักษณ์จังหวัดในประเทศไทย: การสร้างบรรหารบุรี อธิบายถึงปัจจัยที่ทำให้ เอกลักษณ์จังหวัดแบบบรรหารบุรีก่อตัวขึ้นมาได้ เช่น เป็นผลจากบรรหารทั้งบริจาคเงินอย่างใจกว้าง เอางบหลวงมาลง รวมถึง มีเครือข่ายลูกน้องบริวารช่วยทำกิจกรรมโฆษณาอย่างคึกโครมกว้างขวาง ผู้สนใจโปรดอ่านบทความของ เกษียร เตชะพีระสองชิ้น คือ “อำนาจแห่งเอกลักษณ์: ลัทธิจังหวัดนิยมแบบบรรหารบุรี” และ “บรรหารบุรีใต้ร่มพระบารมี” ซึ่งวิจารณ์หนังสือของโยชิโนริได้แหลมคมครบถ้วน

วิทยานิพนธ์ปริญญาโท ของชาลินี สนพลาย อาจารย์ประจำคณะรัฐศาสตร์ ม.ธรรมศาสตร์ ในชื่อ บทบาทของสโมสรชลบุรี เอฟซี (Chonburi Football Club) ในการรักษาและสร้างฐานเสียงทางการเมืองของกลุ่ม “เรารักชลบุรี” อธิบายปรากฏการณ์ที่สโมสรฟุตบอลในภูมิภาคซึ่งดำเนินการโดยนักการเมืองท้องถิ่น ตระกูลคุณปลื้มได้กลายเป็นตัวแสดงตัวใหม่ในเวทีการเมืองท้องถิ่น เป็นตัวเชื่อมให้ผู้เลือกตั้งในฐานะแฟนบอลได้เจอกับนักการเมืองที่มีบทบาทเป็นผู้บริหารสโมสร จนส่งผลให้ฐานแฟนคลับฟุตบอลแปรผันเป็นฐานเสียงสำคัญทางการเมือง

งานของ ชาลินี มีความร่วมสมัย และทำให้เห็นการเติบโตของ สมาชิกตระกูลคุณปลื้มในเจนเนเรชั่นที่สอง ขณะที่งานศึกษา “คุณปลื้มบุรี” ก่อนหน้านั้นที่แหลมคม และรุ่มรวยด้วยข้อมูลจากการสัมภาษณ์กำนันเป๊าะเอง คืองานของเวียงรัฐ เนติโพธิ์, “จากนักเลงท้องถิ่นสู่เจ้าพ่อ”,วารสารธรรมศาสตร์ 22,2 (2539) : 6-49. ซึ่งอธิบายความชอบธรรมของ กำนันเป๊าะ หรือนายสมชาย คุณปลื้ม ตำนานบทๆแรกของเจ้าพ่อสมัยใหม่ในเมืองไทย ซึ่งได้รับความนิยมในพื้นที่ เพราะศักยภาพในการเล่นบท ‘การเป็นผู้ปกป้อง’ ตั้งตนเป็นใหญ่ในระบบการคุ้มครองในชลบุรี โดยการควบคุมธุรกิจที่สำคัญ มีพรรคพวก/มีเครือข่ายมาก ใช้ความรุนแรงรักษาอำนาจของตน รวมถึงการเป็นคนกลางทั้งระหว่างชาวบ้านกับข้าราชการ และชาวบ้านกับนักการเมือง 

เวียงรัฐเสนอว่า ปัจจัยที่ทำให้ ‘เจ้าพ่อ’ สามารถเรืองอำนาจได้ก็เพราะ “ระบบราชการจำเป็นต้องพึ่งพิงอำนาจท้องถิ่นแบบนักเลง และความไร้ประสิทธิภาพของระบบราชการนี้เองที่ทำให้นักเลงท้องถิ่นพัฒนาตัวเองได้จนเป็นเจ้าพ่อในปัจจุบัน” ดูเหมือนข้อเสนอของเวียงรัฐยังคงมีน้ำหนักมาก แม้จะถูกคิดและเสนอไปเมื่อเกือบ 20 ปีที่แล้ว นั่นก็เป็นเพราะ ระบบราชการของไทยยังคงขาดประสิทธิภาพ ชะตากรรมของท้องถิ่น จึงถูกฝากไว้กับนักการเมือง หรือ เจ้าพ่อในพื้นที่ ถ้าเจ้าพ่อคนใด สามารถเข้าไป “คิด-สร้าง-ลงมือทำ-นำ” ระบบราชการได้ เจ้าพ่อคนนั้นก็จะเรืองอำนาจในพื้นที่  บทพิสูจน์จาก “บรรหาร-คุณปลื้ม-ชิดชอบ” เป็นตัวอย่างที่ดี

ทั้งสามตัวอย่างนี้เป็นตัวอย่างของ “เจ้าพ่อ เดินนำ รัฐ(ราชการ)” ในแง่นี้รัฐราชการที่ได้ข้าราชการไร้ประสิทธิภาพมากขึ้นเท่าไหร่ อย่างที่ปรากฏผ่านข่าวสารการทุจริตในปัจจุบัน กระทั่งเบ่งอำนาจใส่ประชาชนมากเท่าไหร่ จะยิ่งเป็นการเพิ่มพูนอำนาจบารมีให้กับเจ้าพ่อในพื้นที่มากขึ้นเท่านั้น แต่เจ้าพ่อที่จะมีอำนาจเบ่งบานในช่วงเวลานี้ จะมีลักษณะเฉพาะอย่างมาก กล่าวคือ เป็น “เจ้าพ่อที่สามารถต่อรองกับระบอบเผด็จการได้-ความสัมพันธ์ระหว่าง ประยุทธ์ และเนวิน ฉากทางการเมืองที่บุรีรัมย์ ช่วยอธิบายถึงประโยคนี้ได้ดี”

ทั้งนี้ก็เพราะไม่ใช่เจ้าพ่อทุกคนที่ถูกคัดสรรให้เหลืออยู่รอดจนถึงปีท้ายๆ ของระบอบเผด็จการ สังเกตจาก ส.ส.ในพื้นที่หลายรายที่เสียงดังฟังชัดน้อยลงเรื่อยๆ ไม่กล้าขัดกับระบอบเผด็จการในเวลานี้ ต่อไปเจ้าพ่อที่เหลือรอด ก็คือเจ้าพ่อที่พร้อมให้ “ดูด” ได้ เล่นเป็น และอยู่เป็น กับระบอบการปกครองในเวลานี้ แต่ถ้าอยู่ไม่เป็น ก็อาจถูกข้อกฎหมาย ถูกเอาคดีสีเทาขึ้นมาขู่ขึ้นมาบีบให้ต้อง “เคียงข้าง” ในทางการเมือง

วิธีครองใจคนบุรีรัมย์ ฉบับเนวิน

“เนวิน” ยึดหลัก “บุรีรัมย์ต้องมาก่อน” ด้วยการ “พัฒนาเมือง” ผ่าน "กีฬา" เปลี่ยน “เมืองผ่าน” ​เป็น “เมืองพัก” เนรมิตบุรีรัมย์ ให้เป็น “ศูนย์กลางการท่องเที่ยวเชิงกีฬาที่ใหญ่ที่สุดในประเทศไทย” (Sport City) ระยะยาวคือ “เมืองสุขภาพแห่งเอเชีย” ที่มีทั้ง “สนามฟุตบอล-สนามแข่งรถ-adventure sport-water sport ครบวงจร” เนวิน ทำทั้งหมดนี้โดยเดินนำ “ภาครัฐ-ข้าราชการ” อาศัยซุปเปอร์คอนเนคชั่น ดึงงบทั้งจากรัฐและเอกชนมาสู่พื้นที่ หลังมีสนามฟุตบอล ในปี 2554 เศรษฐกิจในบุรีรัมย์ก็เปลี่ยนโฉม ภาคธุรกิจการท่องเที่ยวและภาคบริการ เติบโตแทน ภาคเกษตร ผุดธุรกิจเกิดใหม่ ทั้งโรงแรม ที่พัก ภัตตาคาร ร้านอาหาร สถานบันเทิง ตลาดนัด ถนนคนเดิน เพราะเปลี่ยนเมือง-สร้างเมืองใหม่ คนจึง “ศรัทธา”

ฉากการบัญชาคนร่วมสามหมื่นคนของเนวิน ต้องการคำอธิบายมากกว่านี้ มากกว่าข้อเสนอเรื่องการพัฒนาเมืองเปลี่ยนโฉมบุรีรัมย์ ว่าฉากแบบนี้เกิดขึ้นได้อย่างไร ?  เนวิน“ทำ” สิ่งใดบ้าง กว่าจะสร้างฉากอันทรงพลังทางการเมืองนี้ได้ ขนาดที่หลายคนบอกว่า “ไม่ใช่เนวินที่ถูกดูด” แต่เป็น “ลุงตู่ ที่ถูกเนวิน ดูด” จนผ่านงบประมาณหลายหมื่นล้าน เพื่อ “มัดจำ” เนวินไว้ก่อน

วิทยานิพนธ์รัฐประศาสนศาสตรมหาบัณฑิต ม. ขอนแก่น ของเมธากร เมตตา นักศึกษาปริญญาโท มหาวิทยาลัยขอนแก่น ในชื่อ “กลยุทธ์และการเพิ่มมูลค่าของนักการเมืองท้องถิ่น: กรณีศึกษาสโมสรฟุตบอลบุรีรัมย์ ยูไนเต็ด” ใช้ตอบคำถามนี้ได้แหลมคมทีเดียว โดยเฉพาะข้อเสนอสุดท้าย ว่า ปฏิบัติการทางกีฬาของเนวิน ไม่เพียงเป็นการสร้างฐานความนิยมในหมู่ผู้เลือกตั้งเท่านั้น แต่ยังเป็นการลดบทบาทของหัวคะแนนเดิมในท้องถิ่นอีกด้วย!!  

งานชิ้นนี้ ตั้งคำถามหลัก ถึง “วิธีการสร้างฐานอำนาจของนักการเมืองท้องถิ่นผ่านการจัดตั้งสโมสรฟุตบอลในจังหวัดบุรีรัมย์” ใช้หลักฐานที่หลากหลาย โดยเฉพาะการสนทนากลุ่ม และการสัมภาษณ์เชิงลึกประชาชนในบุรีรัมย์ ทั้งที่เป็น แฟนบอล สื่อมวลชนท้องถิ่น นักการเมืองท้องถิ่น นักธุรกิจ ผู้ประกอบการ ผู้บริหารสโมสร โดยเฉพาะ “กรุณา ชิดชอบ” ภริยาของเนวิน ซึ่งเป็นนายกองค์การบริหารส่วนจังหวัดบุรีรัมย์คนปัจจุบัน

งานของ “เมธากร” เสนอว่า แต่เดิม “หัวคะแนนท้องถิ่น” จะมีบทบาทอย่างมากในฐานะ “ตัวกลาง” เชื่อมต่อระหว่าง นักการเมืองท้องถิ่นกับประชาชนในท้องถิ่น แต่การสร้างฐานอำนาจทางการเมืองของเนวิน ผ่านสโมสรฟุตบอล ส่งผลให้เกิดการลดบทบาทของหัวคะแนนท้องถิ่นไปโดยปริยาย โดยพบว่า หัวคะแนนจะมีบทบาทเป็นพิเศษเฉพาะใน “ช่วงต้นของการจัดตั้งสโมสร” เท่านั้น โดยทำหน้าที่ในการ “ระดม” ประชาชนในท้องถิ่นเข้าชมและเชียร์ฟุตบอล เมธากรใช้บทสัมภาษณ์จำนวนหนึ่งเป็นหลักฐานว่า การระดมคนในช่วงแรกดำเนินไปได้ เพราะ “การใช้อำนาจแข็งเชิงอิทธิพล (Strong Power) ต่อประชาชนและเครือข่ายของตนในการระดมสมาชิก” แต่เมื่อ บุรีรัมย์ยูไนเต็ดคว้าชัยชนะอย่างสม่ำเสมอ ผูกติดกับความเป็นท้องถิ่นนิยมเข้าไป จนเป็นที่ยอมรับในวงกว้าง ก็ทำให้ประชาชนชาวบุรีรัมย์เข้าร่วมชมและเชียร์โดยสมัครใจ ไม่ผ่านการระดมของหัวคะแนน

เช่น บทสัมภาษณ์ของนาย A ซึ่งเป็นสื่อท้องถิ่น เป็นสมาชิกสภาเทศบาลตำบลแห่งหนึ่งในบุรีรัมย์ กล่าวว่า “ตนในฐานะที่เป็นตัวแทนในการจัดหาคน เกณฑ์คนในพื้นที่ไปเชียร์สโมสรบุรีรัมย์ฯ เวลาที่มีการแข่งขันในบ้าน โดยทุกนัดที่ลงแข่งในบ้าน จะต้องหาคนให้ได้ตามจำนวนที่ ส.ส.ในพื้นที่ต้องการ สาเหตุที่ ส.ส.ต้องจัดหาคนไปเชียร์สโมสรทุกครั้ง เพื่อเป็นการเอาใจนายใหญ่ (นายเนวิน)”

สอดคล้องกับอีกเสียงหนึ่งซึ่งเป็น พนักงาน อปท.แห่งหนึ่งที่บอกว่า “ในช่วงปี 52-53 สมัยที่ก่อตั้งสโมสรใหม่ๆ หัวคะแนน ผู้ใหญ่บ้าน สมาชิก อบต. หรือครูในพื้นที่ จะเป็นคนทำหน้าที่ในการหาคนเข้าไปเป็นกองเชียร์ของสโมสรฯ โดยหัวคะแนนแต่ละคนจะต้องหาคนในหมู่บ้านมาให้ได้ตามจำนวนที่ได้รับมอบหมาย แล้วพามารวมตัวกันที่บ้าน ส.ส.ในพื้นที่นั้นๆ จากนั้นก็พาไปที่สนามแข่งขันโดยหัวคะแนนหรือคนที่พาชาวบ้านมาเชียร์นั้นจะได้รับค่าน้ำมันในการไปรับ-ส่งกองเชียร์ในวันที่มีการแข่งขันได้ด้วย” (น.56)

ส่วนเหตุที่นักการเมืองท้องถิ่นรายเล็กรายน้อย ยอมทำเช่นนี้ก็เพราะ “เพื่อที่นักการเมืองท้องถิ่นนั้นจะได้รับการสนับสนุนหรือส่งเสริมจากนายเนวิน ที่ส่งผลต่อคะแนนนิยมในตัวนักการเมืองท้องถิ่นในจังหวัดบุรีรัมย์” (น.57) ดังเห็นได้จากผลการเลือกตั้งนายกและสมาชิกสภาองค์การบริหารส่วนตำบล ในปี 2552 จำนวน 78 แห่ง ใน 21 อำเภอของบุรีรัมย์ พบว่า “ผู้สมัครกลุ่มที่ได้รับการสนับสนุนจากนายเนวิน กวาดที่นั่งได้กว่าร้อยละ 90” (น.78) ขณะที่ผลการเลือกตั้ง นายกฯและสมาชิกสภาองค์การบริหารส่วนจังหวัดก็ดำเนินไปในทิศทางเดียวกัน

ขึ้นชื่อว่า “มัดใจ” คนบุรีรัมย์ได้ ไม่ใช่แค่ ใช้อำนาจแข็งเชิงอิทธิพลอย่างเดียว งานวิจัยเสนอชัดว่า อำนาจแข็งถูกใช้ในระยะต้นเท่านั้น ส่วนต่อมาเป็นการใช้อำนาจอ่อน ทั้งการสร้างแรงจูงใจ การชักจูง สำคัญคือการสร้างความภูมิใจในความเป็นท้องถิ่นนิยมให้เกิดขึ้นจริง ไปจนถึงการเปลี่ยนภาพลักษณ์ของเนวิน จากนักการเมืองเลวในระบอบรัฐสภา เป็นนักพัฒนาท้องถิ่นในระดับที่ไม่มีนักการเมืองคนใดเคยทำมาก่อนในบุรีรัมย์

กว่าจะ “ดูดลุงตู่” วันนี้ได้ จึงผ่านการสั่งสมบารมีทางการเมืองในพื้นที่มาอย่างยาวนาน!!